Pushbacks op zee en in de woestijn

Twee weken geleden schreef ik over het afnemen van de menselijke identiteit tijdens de slavernij, en over de parallel met de behandeling van migranten tegenwoordig. Als toegift stond er een stukje bij over dodelijke pushbacks aan de Europese grenzen. 

 

 

Nieuwe ontwikkelingen hebben mij doen besluiten om hier een separaat artikel aan te wijden. Allereerst de veelbesproken Tunesiëdeal tegen de achtergrond van pushbacks, die ook in de woestijn plaatsvinden.

De nieuwste poging om de stroom migranten in te dammen is de Tunesiëdeal, waarin Rutte en de ultrarechtse Italiaanse premier Meloni onder het wakend oog van Ursula von der Leyen afspraken maakten met een dictator, die een zak geld krijgt en carte blanche om als poortwachter te dienen voor Europa. Waar dat toe leidt hebben we gezien in Libië, waar migranten worden opgesloten in erbarmelijke omstandigheden, misbruikt of zelfs stilletjes verdwijnen. De eerdere Turkijedeal, ook al met een autocratisch regime, heeft alleen geleid tot het zoeken van alternatieve migratieroutes, langere zeereizen en nog grotere gevaren.

 

Tot mijn verbazing en afschuw heeft de inmiddels demissionaire premier Rutte samen met Meloni en Von der Leyen de Tunesiëdeal er alsnog doorgedrukt. Hier zien we het trotse drietal, samen met de Tunesische dictator Saied, allemaal met de handjes op elkaar. Handen schudden met iemand aan wiens handen bloed kleeft. Mensenrechtenorganisaties zijn verbijsterd.

 

(bron: NOS)

 

Amnesty International: Onze regering moet de mensenrechten serieus nemen. Er zou geen deal gesloten mogen worden met een land waarvan vooraf duidelijk is dat men als financier meewerkt aan de mensenrechtenschendingen.

 

Vluchtelingenwerk Nederland: Europa maakt van Tunesië een soort doodlopende steeg voor vluchtelingen en migranten.

 

Stichting Vluchteling: ‘Met alle respect voor mensenrechten natuurlijk’, zei Rutte eerder over deze deal met een man die oppositie achter tralies zet, oproept tot geweld tegen migranten, media en hulporganisaties het leven zuur maakt, mensen zonder water in de woestijn achterlaat. Natuurlijk. 

Deportatie van migranten uit de Tunesische haven Sfax. Deze mensen zouden zijn gedropt in de woestijn. bron: NOS.

Het bloed aan de handen van Saied is geen verzinsel. Tunesië heeft een slechte naam op het gebied van mensenrechten en discriminatie: na de aanvankelijke democratisering van enkele jaren geleden is het land nu in de ijzeren greep van Saied, die in zijn land actief bezig is met een racistische agenda: stemmingmakerij tegen zwarte migranten. Waar dat toe leidt, bleek onlangs, toen journalisten van Al-Jazeera honderden mensen vonden die zonder voedsel, water of beschutting in het niemandsland aan de Libische grens waren gedropt door de Tunesische autoriteiten. 

 

Migranten, door Tunesië gedropt in de woestijn (bron: NOS)

 

Bij de Libische grens werden ook gisteren weer mensen gevonden die er door het Tunesische leger waren gedropt, nadat zelfs hun paspoorten waren afgenomen. 

 

Maar demissionair premier Rutte beweert dat er voldoende garanties zijn gegeven voor het bewaken van de mensenrechten. Natuurlijk. Over drie maanden heeft hij er geen actieve herinnering meer aan. 

EDIT 2 augustus 2023: eindelijk wordt de Tweede Kamer wakker. Door de CU zijn vragen gesteld aan het demissionaire kabinet over de mensenrechtenschendingen, en of Nederland daarvoor verantwoordelijk kan worden gehouden. Het ministerie van Justitie en Veiligheid verwijst naar Buitenlandse zaken. Daar blijft het vooralsnog stil. De Belgische Staatssecretaris voor Asiel, Nicole de Moor, heeft de Europese Commissie opgeroepen om de mensenrechten in Noord-Afrika beter in de gaten te houden. 

Pushbacks op zee

Ook buurland Libië heeft een slechte naam als gevolg van talloze pushbacks en andere mensenrechtenschendingen. Het meest recente incident is de beschieting tijdens een reddingsactie van vluchtelingen op 11 juli. Er zijn aanwijzingen dat de door de EU gefinancierde Libische kustwacht samenwerkt met mensensmokkelaars en is geïnfiltreerd door criminelen. Dit wordt letterlijk toegegeven door de Eurocommissaris voor migratie. Desondanks wordt dit niet aangepakt. Kennelijk komt het de EU wel uit dat Libië de deur dichthoudt.

 

dekking zoeken tegen Libische kogels (bron: NOS)

Het drama van het rampschip bij Griekenland

Dan Griekenland, waar het al jaren verkeerd gaat. Alweer waren laatst de vreselijke gevolgen van de pushbacks van migranten in de Middellandse Zee in het nieuws. Honderden mensen verdronken jammerlijk in een schip dat vermoedelijk door de Griekse kustwacht versleept zou worden naar Italiaanse wateren. Voor mij als oud-stuurman is het klip en klaar: het schip was overladen en onstabiel, en als je daaraan verkeerd gaat trekken met een sleeptros, trek je het ondersteboven. Moet je zien hoe vol dat scheepje was:

 

het rampschip dat onlangs bij Griekenland is vergaan

Pushbacks zijn onwettige acties van Europese overheden om migranten terug te sturen naar de plaats vanwaar zij hun reis zijn begonnen, of naar zee. Onwettig, omdat zij tegen de internationale rechtsorde zijn zoals vastgelegd in vluchtelingenverdragen en het maritiem recht, en veelal leiden tot verlies van mensenlevens. De betrokken overheden wijzen altijd op mensensmokkelaars als de oorzaak van het probleem, daarbij hun eigen rol ontkennend. In het geval van het gezonken schip met 700 mensen aan boord ligt nu de Griekse kustwacht en de dubieuze rol van Frontex onder het vergrootglas. Wat natuurlijk in alle toonaarden wordt verdoezeld en ontkend.

Nieuwe informatie wijst op een bedenkelijke rol van de Griekse kustwacht. De Grieken hebben de overlevenden onder druk gezet om hun mond te houden. In het NOS-artikel worden interviews van de BBC met overlevenden aangehaald: 

 

Twee overlevenden waarmee de BBC sprak bevestigen dat de kustwacht de Adriana probeerde weg te slepen. "Ze maakten een touw vast aan de linkerkant. Iedereen ging naar rechts om hem in balans te houden. Het Griekse schip voer snel weg waardoor onze boot omsloeg", aldus een van hen. Volgens de BBC is dat in de rechtbankstukken door vijf getuigen bevestigd.

Eenmaal aan land moesten de overlevenden hun mond houden over wat ze hadden gezien. "Toen mensen zeiden dat de kustwacht de ramp had veroorzaakt, moest de tolk tegen de ondervraagde zeggen dat deze zijn mond moest houden", zei de andere getuige waarmee de BBC sprak. "Jullie hebben het overleefd! Hou je mond erover! Stel geen vragen meer", zou tegen hen zijn geschreeuwd.

Europol gaat de Griekse overheid ‘helpen’ om de toedracht boven water te krijgen. Wat daarvan terecht gaat komen moeten we afwachten.

Korte-termijn denken verschuift alleen het probleem

Betekent dit dat we de niet aflatende vluchtelingenstroom dan maar moeten accepteren, ondanks alle sociale gevolgen? En moeten we maar een oogje dichtknijpen voor de activiteiten van mensensmokkelaars? Natuurlijk niet, want de meeste mensen die hun geboorteland ontvluchten worden hier doodongelukkig en het opvangprobleem wordt steeds maar groter. Maar alle politiek gemotiveerde deals met repressieve regimes hebben alleen kortdurend effect. Er is staatsmanschap nodig om een oplossing te vinden waar de wereld op lange termijn iets aan heeft. Staatsmanschap is helaas tegenwoordig ver te zoeken.

Ik herhaal nog maar eens wat ik laatst al schreef:

Gesloten grenzen, pushbacks en foute deals met repressieve regimes gaan het tij niet keren. Er is visie nodig. Geef dus geen zak geld aan foute regimes om als poortwachter voor Europa te dienen, maar investeer in werkgelegenheid en kansen voor iedereen in Afrika. Uiteindelijk zet alleen dat de rem op de migratie, de mensenhandel en de sterfte op zee en in de woestijn.

Over identiteit

Gebroken Ketenen

Vandaag, 1 juli 2023, vieren we met Keti Koti het einde van de slavernij in Suriname en het Caribisch gebied, effectief 150 jaar geleden. Ik was gisteren (30 juni) in de grote kerk in Haarlem bij de onthulling van het teruggevonden graf van Susanna Dumion, een Surinaamse vrouw die als huisslavin in 1753 door haar eigenaar werd meegenomen naar Nederland en een zeer hoge leeftijd bereikte: zij overleed in 1818 op 105-jarige leeftijd. Haar leven is na 200 jaar onderzocht, waarmee een onbekende vrouw haar Afro-Surinaamse identiteit terugkreeg. 

 

Mariska de Jong, voorzitter van het Comité 30 juni - 1 juli te Haarlem, werkt aan een boek over Susanna Dumion.

 

 

kranslegging op het graf van Susanna Dumion

Identiteit is een sleutelwoord in het slavernijverleden, want een van de kenmerken van de slavernij was het afnemen van de identiteit van mensen, die sterk leunden op de mondelinge traditie van hun voorouders. De verbinding met hun Afrikaanse afkomst werd opzettelijk doorgesneden, met gevolgen niet alleen voor de mensen zelf, maar ook voor de samenleving waaruit zij afkomstig waren.

Ontwrichting

Onlangs werd historicus Martin Bossenbroek geïnterviewd in Buitenhof, naar aanleiding van zijn nieuwe boek De Zanzibar Driehoek, over de slavenhandel aan de Afrikaanse oostkust. Ergens in dat interview noemde hij, als ik mij goed herinner, ook de ontwrichting van traditionele Afrikaanse samenlevingen als gevolg van de eeuwenlange slavenhandel. Zou die ontwrichting ook een oorzaak kunnen zijn van de hedendaagse migratiegolf?

 

Ik heb verschillende romans geschreven, waarvan De Batavier zich afspeelt tegen de achtergrond van migratie in de Middellandse Zee. Mijn laatste boek (Anansi) is een historische roman met de slavernij als thema. Ik was dus benieuwd naar overeenkomsten en verbanden tussen de eeuwenlange slavernij en de migratie over de Middellandse Zee.

Ontmenselijking is van alle tijden

Slaafgemaakte mensen en de inheemse inwoners van koloniale gebieden werden niet gezien als mensen met hun eigen gevoelens en dromen. Zo werden zij ooit beschreven als dom, zedeloos en karakterloos. Hun identiteit werd ontkend. Dat hardnekkige beeld vatte post tussen de oren van de planters en slavenhandelaren en werd uiteindelijk gemeengoed in de Westerse samenleving. We zien de gevolgen vandaag de dag nog steeds: verborgen of openlijke discriminatie.

 

 
De parallel met de behandeling van hedendaagse migranten spreekt voor zich. Het ontkennen van hun eigen cultuur en waarden, de vernederende behandeling voordat we ze in ons ‘gave land’ toelaten. Het terugslepen naar zee van de bootjes aan onze grenzen, tegen alle internationale verdragen in.

 

de dodelijke routes richting Europa (bron: NOS)

De ontmenselijking van migranten kan niet beter worden aangetoond dan met het volgende. Als er alweer zo’n bootje vol mensen vergaat, worden de gevonden slachtoffers begraven in een anoniem graf, zonder uit te zoeken wie zij waren. Hun identiteit gaat verloren. De NOS had daar een belangwekkend artikel over:

 

https://nos.nl/artikel/2480215-onduidelijkheid-over-lot-migranten-op-weg-naar-eu-verschrikkelijk-voor-families

Het artikel eindigt als volgt: Het is een verplichting die we als mensen naar elkaar toe hebben, maar vooral een verplichting voor Europa als gemeenschap. Als we ze hier al niet willen hebben, laten we dan ten minste respect tonen door ze een naam en gezicht te geven.

Afrika is geketend aan het verleden

Ik richt mij even op Afrika, hoewel migratie natuurlijk niet alleen vanuit Afrika plaats vindt. Volgens Marie-Laurence Flahaux en Hein De Haas (2016) is armoede op zich niet de enige motor van migratie, zoals vaak wordt gedacht. Als je arm bent, kun je niet eens reizen. De armoede ligt echter wel aan de basis van de migratie. Zodra namelijk het gemiddelde inkomen een klein beetje stijgt, blijken de mensen juist wel op reis te gaan om te proberen een beter leven te krijgen. Ze worden hier dan denigrerend ‘gelukzoekers’ genoemd, alsof dat een negatieve eigenschap is. Ik ben ook een gelukzoeker en u, beste lezer, waarschijnlijk ook.

https://comparativemigrationstudies.springeropen.com/articles/10.1186/s40878-015-0015-6

Ook binnen Afrika zelf is door armoede en geweld veel migratie, en ook Afrika kent gesloten grenzen zoals de buitengrens van Europa. Het is een universele controle-reflex van overheden.

 

Als we kijken naar het onderzoek van Nathan Nunn (2007) naar economische achterstand in Afrika, dan blijkt dat 20 jaar geleden het gemiddelde jaarinkomen daar slechts 40% was van dat elders in de Derde Wereld. In sommige landen gaat het momenteel wat beter, maar die kleine verbetering jaagt blijkbaar ook de migratie aan.

 

 

Jamestown, Accra, Ghana, 2012

 

Wat opvalt, en nu kijken we naar de link met de slavenhandel, is dat volgens Nunn in gedeelten van Afrika waar de slavenhandel het sterkst was, de economische achterstand het grootst is geworden.

 

De rekening gepresenteerd?

 

Dus in zekere zin krijgt Europa de rekening van de slavenhandel uit het verleden gepresenteerd, doordat Afrikanen uit door de slavenhandel verarmde streken, die met veel moeite in staat zijn een mensensmokkelaar te betalen, nu bij ons aan de deur kloppen.

https://scholar.harvard.edu/nunn/files/hup_africa_slave_trade10.pdf (Nathan Nunn)

Daarnaast blijken mensen in sommige gebieden van Afrika erg wantrouwig tegenover hun medemens en vooral tegenover overheden. Autoriteiten worden gezien als de vijand, waar ik ook wel een beeld bij heb... Dat heeft zijn effect op het ontduiken van allerlei overheidsinstanties bij hun migratie, en mogelijk ook op de overlevingskans als ze een mensensmokkelaar in de arm nemen.

 

Nunn heeft aangetoond dat ook dit samenhangt met de slavernij: er is in Afrika vooral veel onderling wantrouwen waar veel slavenhandel was.

https://dash.harvard.edu/bitstream/handle/1/11986331/nunn-slave-trade.pdf (Nathan Nunn)

Tot slot

Ik ken een Ghanese familie, die met veel moeite een van hun zoons heeft laten studeren. Nu heeft die jongen een diploma als ICT-er, maar een baan vinden is in Afrika alleen voorbehouden aan wie de juiste connecties heeft. Hij solliciteert zich wezenloos, maar zonder succes. Zulke jongeren lopen groot risico om te eindigen als migrant.

Heb ik er een pasklare oplossing voor? Ik heb er niet voor gestudeerd, maar mijn gezond verstand zegt dat je migratie bij de bron moet aanpakken. Gesloten grenzen, pushbacks en foute deals met repressieve regimes gaan het tij niet keren. Er is visie nodig. Geef dus geen zak geld aan foute regimes om als poortwachter voor Europa te dienen, maar investeer in werkgelegenheid en kansen voor iedereen in Afrika. Uiteindelijk zet dat de rem op de migratie, de mensenhandel en de sterfte op zee.

Wij kijken vandaag, 1 juli 2023, met afschuw terug op de slavernij. Maar hebben we de les geleerd? Zal er over honderdvijftig jaar niet met evenveel afschuw worden teruggekeken op de wijze waarop Europa nu omgaat met migranten? Weer excuses en een nieuw soort Keti Koti?