ANANSI: de verhalen uit West-Afrika

Geen kinderverhalen, maar eeuwenoude Afrikaanse mythologie

Vraag een gemiddelde voorbijganger wat hij of zij van Anansi weet, en je krijgt gegarandeerd het antwoord dat het kinderverhalen zijn, dankzij de vele kinderfilms en -boeken over Anansi. Inderdaad zijn er kinderverhalen over Anansi, maar dat gaat voorbij aan de geschiedenis: de spin Anansi is een mythische figuur, van oorsprong een godheid uit de Akan-cultuur in West-Afrika, de zoon van de aardgodin Asaase, waarvan de geschiedenis eeuwen teruggaat.

Het woord Anansi betekent letterlijk ‘spin’ in het Akan, dat in verschillende dialecten zoals het Twi gesproken wordt in het hedendaagse Ghana en over de grens in Ivoorkust. De verhalen worden meestal bij donker verteld omdat je er eigenlijk bij daglicht niet over mag vertellen. Misschien wel omdat die verhalen het daglicht niet kunnen verdragen... 

dorpstafereel in midden-Ghana (copyright H.Schalkwijk)

 

Uit overgeleverde verhalen blijkt dat Anansi oorspronkelijk in West-Afrika de betekenis had van een schepper. In de sage waarmee voor de Akan-volken de geschiedenis begint, is de spin een godheid en een hemelbewoner. In sommige verhalen is Anansi oorspronkelijk de zon zelf, een enorme spin waarvan de zonnestralen het web zijn.

Begonnen als de zoon van de godin Asaase heeft de spin langzaam maar zeker een aards karakter gekregen. Dat begint met de draad waarlangs de spin vanuit de hemel afdaalt. Hij wordt dan gezien als bemiddelaar tussen de hemelbewoners en de aardbewoners. Later werd zijn aanwezigheid gezien als voorteken, zowel van goed als van kwaad. Ook wordt de spin overal beschouwd als ziekteverwekker. Door de eeuwen heen is hij van een god een slimme schurk geworden, vergelijkbaar met Reinaerd de Vos in de Europese cultuur. 

Anansi (Ted Polet)

De verhalen van Anansi zijn met de slavenhandel meegereisd naar Suriname en het Caribisch gebied, waar ze op de plantages de slaven moed gaven tijdens hun onderdrukking, doordat Anansi het door zijn sluwheid kan opnemen tegen machtige vijanden zoals de tijger (de jaguar heet 'tijger' in Suriname).  Anton de Kom heeft er een kleine verhalenbundel over geschreven: Anangsieh Tories. 

Op de Caribische eilanden heet hij Nanzi, of soms Aunt Nancy. Er is zelfs een verband te vinden met de verhalen over Brer Rabbit ('Broer Konijn'), die op de Noord-Amerikaanse plantages werden verteld (bekend zijn de verhalen van Uncle Remus, opgetekend rond 1880 door Joel Chandler Harris). Zo vecht Anansi met Teerpop, een kleverige vogelverschrikker, waar hij aan vast blijft zitten. Hetzelfde verhaal kennen we van Broer Konijn en het Pikjongetje. 

Afrikaanse verhalenvertellers beginnen vaak met de disclaimer, dat hun vertelling alleen maar een gerucht is, een verhaaltje waaraan je niet teveel aandacht moet besteden. Er zou eens iemand bij de toehoorders kunnen zijn, die zich aangevallen voelt! De verhalen worden veelal verteld in een grote kring, waarbij de verteller het verhaal onder grote hilariteit uitbeeldt met gebaren en gekke gezichten, en de toehoorders vragen stellen, of uitweiden over iets dat de verteller heeft gezegd

Er staan een paar goede voorbeelden van de Anansi-verhalen op de Nederlandse Wikipedia-pagina over Anansi. Ze zijn honderd jaar geleden in West-Afrika geïnventariseerd door Afrika-kenner R.S.Rattray.

de Surinamerivier in de schemering

Evenals de Afrikaanse vertellers heb ook ik een disclaimer, want ik heb misschien wel veel onderzoek gedaan, maar realiseer mij ook de beperkingen. Als auteur zonder Afrikaanse, Caribische of Surinaamse roots kun je eigenlijk nooit verder in de cultuur doordringen dan een paar millimeter, ‘skin deep’ dus. Mijn boek ANANSI is een verhaal dat nooit echt gebeurd is, maar wel tegen de achtergrond van de slavenhandel en de plantages. Ik heb dat zo goed mogelijk uitgezocht, maar ongetwijfeld veel over het hoofd gezien. Als ik fouten heb gemaakt kan ik hooguit zeggen dat het eerlijke fouten zijn.

Brononderzoek naar de slavernij

ANANSI heeft evenals mijn andere boeken als thema een ontluikende relatie tussen twee mensen uit verschillende culturen, die in weerwil van vervolging toch voor elkaar kiezen. Ik gebruik de slavenhandel in al zijn verschrikkingen als achtergrond voor het verhaal, maar het gaat vooral over de hoop op vrijheid die de hoofdpersonen verbindt, over liefde, trouw en doorzettingsvermogen en de offers die je voor elkaar brengt.

Ik heb anderhalf jaar aan het boek gewerkt en vaak getwijfeld aan de wijsheid van mijn keuze voor de koloniale slavernij als achtergrond, vooral omdat je het bij zo’n controversieel onderwerp eigenlijk nooit goed kunt doen: sommigen zullen vinden dat ik niet ‘woke’ genoeg ben (een verschrikkelijk woord trouwens, ik haat dat), anderen juist dat ik het verleden bezoedel. Daarom heb ik geprobeerd om bij mijn onderzoek met een objectieve blik te kijken naar al het beschikbare materiaal. Dat was best lastig: naarmate ik meer las over die zwarte bladzijde uit onze geschiedenis, werd ik er meer in meegesleept.

source: https://www.britannica.com/topic/slave-trade

Onlangs heb ik al mijn aantekeningen gebundeld in een enkel tekstbestand. Het bevat teksten van websites, artikelen van historici en extracten die ik zelf heb gemaakt - lijstjes met aandachtspunten na het lezen van boeken of websites. Het totaal aan tekst beslaat een duizelingwekkende 95000 woorden, evenveel als de omvang van ANANSI zelf.

Het vergelijken van al het bronmateriaal bleek een enorme klus, omdat er over de slavernij veel is geschreven en niet alles volledig of juist kan zijn. Auteurs van stukjes op internet praten elkaar soms na, of hun mening is gekleurd. Maar na het filteren van alle tegenstrijdigheden resteert een onthutsend beeld over de slavenhandel en de plantage-economie. Ik heb in ANANSI enkele gruwelijkheden beschreven, maar er is geen sprake van overdrijving. Integendeel, de werkelijkheid was vaak nog erger dan ik heb durven schrijven. Het boek moet wel prettig leesbaar blijven.

Nog steeds ontdek ik nieuwe bronnen, die sommige dingen die ik in ANANSI heb geschreven weer in een ander daglicht stellen. Dan slaat de twijfel weer toe: heb ik het wel goed beschreven? Kan het beter? Twijfel is het beste gereedschap van een auteur.

Wordt vervolgd.