Over wijsheid

Wijsheid is een groot goed, des te meer in de wereld van vandaag, waarin het lijkt alsof je de wijsheid met een lantarentje moet zoeken.

Ik heb eergisteren over vertelkunst, lezen en wijsheid verteld tijdens ‘Woorden uit het Noorden’, een bijeenkomst over Surinaamse poëzie en proza, waar ik voor was uitgenodigd door Mariska de Jong in Haarlem. Onderdeel van de bijeenkomst was een traditioneel waterritueel, dat grote betekenis heeft in de Surinaamse gemeenschap, omdat hun voorouders over de oceaan werden gevoerd vanuit hun geboorteplaats.

Mariska de Jong en enkele andere deelnemers - bron: livestream de Pletterij

Het was erg leuk, vooral toen een van de Surinaamse deelnemers mij na mijn lezing gekscherend vroeg of ik soms ook een Afrikaan was. Waarop ik antwoordde: ‘ja, een witte,’ wat tot enige hilariteit leidde.

Hier is de livestream van De Pletterij, gemaakt tijdens de bijeenkomst. De Pletterij is het centrum voor debat en cultuur in Haarlem. Mijn bijdrage begint na 21 minuten.

 

Ik zal u een samenvatting geven van de lezing die ik heb gegeven, gevolgd door een conclusie.

VERTELKUNST

Hoe deelden onze voorouders hun wijsheid? Overal ter wereld werden verhalen verteld als het donker was en de mensen met een olielampje of een kaarsje of een vuurtje bij elkaar zaten. In Europa hadden we volksverhalen die uiteindelijk door de gebroeders Grimm werden verwerkt tot een sprookjesboek.

Hier kennen we die verhalen alleen nog als sprookjes, maar in de Afrikaanse cultuur is de vertelkunst nog springlevend. In West-Afrika gaan veel van die verhalen over de spin, over Anansi, ooit de boodschapper van de goden, nu een aardse bedrieger die ook af en toe zelf wordt bedrogen. De verhalen van Anansi zijn over de eeuwen heen met de slavenhandel meegereisd naar Suriname en het Caribisch gebied, waar ze ook nu nog steeds worden verteld.

In mijn onlangs gepubliceerde historische roman met de titel Anansi vertelt de hoofdpersoon Efua,  een jong meisje van 12 jaar, deze verhalen aan de kinderen uit haar dorp. Het eerste hoofdstuk begint als een kinderverhaal, en zij vertelt het verhaal van Anansi, die de wijsheid steelt. Dit verhaal is vermoedelijk afkomstig van de Britse onderzoeker R.S.Rattray, die het bijna een eeuw geleden optekende in West-Afrika, maar ik heb het verplaatst naar de 17e eeuw.

bron: livestream de Pletterij

Efua’s verhaal eindigt met een metafoor: het riviertje nam de wijsheid die Anansi had verzameld mee naar de zee, die het verspreidde over de hele wereld. En zo komt het, dat een klein beetje wijsheid in ons allen schuilt.

Al snel daarna neemt het boek een grimmige wending, als Efua uit haar dorp wordt ontvoerd door slavenhalers. Efua zal nooit leren lezen en schrijven, ook niet als een volwassen vrouw, maar zij heeft de wijsheid van haar voorouders in haar geheugen geprent en zou deze meenemen naar Suriname. Zij is in mijn boek de belichaming van al die duizenden vrouwen en mannen, die de kennis van hun voorouders in hun hoofd hebben meegenomen over de oceaan.

Het verhaal over Anansi en de wijsheid, dat Efua vertelt is HIER te lezen. 

LEZEN EN SCHRIJVEN

Onze voorouders, of we nu Afrikaanse, Aziatische, Amerikaanse of Europese roots hebben, konden meestal niet lezen of schrijven. Dat was voorbehouden aan weinigen: vaak konden zelfs koningen en stamhoofden niet eens lezen en schrijven, ze hadden wijze mannen en priesters om dat voor hen te doen. Maar eenvoudige handelaren of boeren, ook al konden ze niet schrijven, noteerden vaak wat er was verkocht of geoogst met een soort turfsysteem, of op een ‘kerfstok’.

Door de eeuwen heen hebben boekdrukkunst en onderwijs het lezen en schrijven een belangrijke rol gegeven in de maatschappij. En onvermijdelijk zijn lezen en schrijven in de laat-koloniale tijd ook geïntroduceerd in Afrika, Suriname en het Caribisch gebied.

Toch wordt het belang van lezen heden ten dage steeds meer onderschat: vaak horen we over ‘ontlezing’ als een zorgwekkend maatschappelijk verschijnsel. We hebben sociale media, breaking news, overprikkeling door vrijwel alles dat via de TV en de smartphone je huiskamer in wordt gegooid. De wijsheid wordt je wel bijgebracht door de talkshow op de televisie, of door Facebook, dus waarom zou je eigenlijk nog moeten lezen?

Ik zie het zo: lezen is een bron van informatie, of misschien wel wijsheid, die je in je eigen tempo kunt vergelijken met wat je al weet, of met andere bronnen. Maar vaak is lezen ook een fijne vorm van ontspanning. Je moet wel willen leren lezen en er tijd voor vrijmaken. En het allerleukst is natuurlijk het voorlezen aan je kinderen. Ik ben pas opa geworden en verheug mij nu al op het voorlezen als mijn kleindochter een of twee jaar oud zal zijn.

Ik heb leren lezen door mijn ouders, die kasten vol boeken hadden en mij van jongs af aan stimuleerden. Ik heb nog vele boeken uit hun collectie. Sommige daarvan herlees ik nog steeds, keer op keer. Ze voelen als een versleten oude leunstoel, die je niet wegdoet omdat hij zo vertrouwd is. Het voordeel van lezen is dat je de inhoud rustig tot je neemt, niet opgedrongen door beeld en geluid en tempo van de televisie. Lezen prikkelt je fantasie, zet je aan het denken, leert je over de mening van anderen, en draagt daardoor bij aan je eigen wijsheid, of misschien wel aan het besef hoe weinig je eigenlijk weet...

Een boek lijkt daarmee op het riviertje dat de wijsheid van Anansi meenam naar de zee, die het verspreidde over de hele wereld.

Ik wil niet beweren dat alles wat ik schrijf wijsheid is. Integendeel, het meeste is ontstaan uit een rijke fantasie, die soms met mij op de loop gaat. Maar wat wil ik overbrengen? Wat is het doel van mijn schrijven? Ik wil net zoals de verhalenvertellers van Anansi, of Reinaert de Vos, of Bro Rabbit, vooral een spannend verhaal vertellen dat mijn lezers boeit. Maar ook doe ik graag mijn huiswerk, omdat de achtergrond van het verhaal moet kloppen. Misschien is dat wel de wijsheid die ik probeer erin te leggen.

Een boek is een vorm van entertainment: het moet boeiend zijn en moeilijk om weg te leggen. Als je een passage hebt uitgelezen moet de behoefte blijven om nog een bladzij om te slaan en daarna nog een. Ook emotie speelt een rol in mijn werk: er zijn passages die ik niet kan herlezen zonder die emotie weer te voelen. De hoofdpersonen in mijn boeken zijn mijn vrienden geworden, of misschien wel mijn kinderen. Geen wonder, omdat ik ze zelf heb gecreëerd.

Zo zijn ook de hoofdpersonen Evert en Efua in het boek Anansi ontstaan vanuit mijn emotie. Ik probeer hun gevoelens te beschrijven, hoe ze bij elkaar kwamen, en hoe ze de ontberingen en tegenslagen in hun leven leren doorstaan, maar ook de rol van vriendschappen die ze in hun moeilijkste momenten ondersteunen en verder helpen.

Misschien is emotie, naast de wijsheid, wel de belangrijkste kwaliteit van de mens.

 

Mariska de Jong en Cherida de Ziel

WIJSHEID IN DE WERELD VAN VANDAAG

Kort geleden schreef ik over mijn verwarring, mijn twijfels over de wereld van vandaag, de buitensporige wreedheid van de oorlogen in Oekraïne en Gaza waarin de wereld wederom is gestort door een lugubere dictator, door gruwelijk terrorisme en een schietgrage volksmenner, alsof we nog niets hebben geleerd.

We hebben niets geleerd van de Holocaust, niets van de Nakba, niets van koloniale wreedheden, van ons slavernijverleden, van Vietnam, van Chili, Bosnië, Iran, Georgië, Aleppo, Afghanistan, Irak, Congo of Soedan. Dat we niets hebben geleerd blijkt uit het vijandbeeld over andersdenkenden, over vreemdelingen, over vluchtelingen en ‘gelukzoekers’ dat wordt opgeroepen door gladde politici, die gebruikmaken van de chaos waarin een falende politiek en openbaar bestuur ons land en de wereld hebben gestort. Het is altijd de schuld van anderen, nooit van onszelf. We gaan door een diep dal en ik maak mij ernstig zorgen over de wereld die wij nalaten aan onze kinderen.

Een volk krijgt de leiders die het verdient, zei Joseph de Maistre al in 1811 (Toute nation a le gouvernement qu'elle mérite). En zoals James Freeman Clarke later schreef (ik noem zijn naam nog maar eens): een politicus kijkt naar de volgende verkiezingen, een staatsman naar de volgende generatie.

Alleen staatsmanschap (m/v/x) kan ons redden, maar soms lijkt het wel of de rivier, die Anansi’s wijsheid verspreidde over de wereld, is opgedroogd.

Ik wens u en ons allen veel wijsheid toe in het nieuwe jaar 2024.